Bij aankomst bij kunstruimte 37PK moet Jacques Overtoom eerst even iets regelen. De pop-up (een uitgezaagde houten figuur, geschilderd in zwart kostuum, met soortement Mickey Mouse-kop) staat niet helemaal zoals-ie hoort te staan. ,,Kijk, Pieter Zwaanswijk heeft dat precies aangegeven.” Jacques Overtoom is een man van de details. Dat zal blijken tijdens de rondgang langs ‘Gerrit van Dijk, een hommage’, de tentoonstelling die ook de komende tijd nog te zien is aan het Groot Heiligland.
door Paul Lips
Die coronacrisis weet wat. Die heeft behoorlijk wat roet gegooid in het eerbetoon, dat uitgerekend in maart van start had moeten gaan. Doel van het project: de naam ‘Gerrit van Dijk’ hoog houden in de Spaarnestad. Initiatoren Jacques Overtoom (vormgeving) en Gonda Koster (projectcoördinator) hadden het – na een eerste brainstorm in café Koops – allemaal nauwkeurig gepland: een boek, een tentoonstelling én een filmpremière (over zijn laatste levensfase, gemaakt door Emma Westermann), verspreid over de periode 22 maart / eind mei. Het leek even niet zo te mogen zijn, maar stukje bij beetje krijgt dwarsligger Van Dijk nochtans toch het eerbetoon dat hem toekomt. Het boek is er, dank zij een heel team dat heeft gezorgd voor prachtige bijdragen en zorgvuldige eindredactie. De vormgeving werd verzorgd door Jacques Overtoom. De financiering van het gehele project kwam rond via crowdfunding, en Overtoom had daarnaast de niet geringe taak om een selectie te maken uit alle beschikbare archiefstukken.
De in Brabant opgegroeide Gerrit van Dijk (1938-2012) trok na zijn opleiding in Tilburg richting het noorden, waar hij begin jaren zestig emplooi vond op de Lieven de Key-ambachtsschool. Hij vond aansluiting bij verschillende regionale kunstenaars, weet Jacques Overtoom. De groep X-65 werd opgericht. ,,Eigenlijk keek Gerrit tegen een kunstenaar als Pieter Zwaanswijk op. Hij bewonderde hem. Maar het klikte. Al snel kregen ze als duo landelijke bekendheid.”
Dat was in 1974, toen het duo zich liet inspireren door een relletje. Wat was het geval? Tijdens een nieuwjaarsconcert van het Noord-Hollands Philharmonisch Orkest werd verzuimd bij aanvang het Wilhelmus ten gehore te brengen. Voorheen was dat traditie. De aanwezige burgemeester Leonard de Gou (een oranjeklant) beende woedend de zaal uit. Reden voor het ‘Cultureel Patriottisch Genootschap’ (de heren Van Dijk en Zwaanswijk) om een ‘eerbetoon’ aan de burgemeester te brengen. Een weinig flatteus beeld van De Gou, een radiomeubel vanwaaruit ‘Wien Neêrlandsch bloed door d’aderen vloeit’ te horen was en een afzichtelijke schemerlamp.
,,Dat beeld konden ze in het depot van het Frans Hals Museum nog wel terugvinden”, zegt Overtoom grinnikend. ,,Maar dat radiomeubel moest ergens uit een container worden gevist. Op de televisieopname zie je ook dat gebit dat dat volkslied zingt, ook dat is helaas verloren gegaan. Piet Zwaanswijk heeft zelf nog maar even een lelijke lamp bij de kringloop gehaald, want ook de oospronkelijke was er niet meer.” Het belooft niet veel goeds als op deze wijze wordt omgegaan met historisch erfgoed dat het personeel van het Frans Hals Museum in bewaring is gegeven. Maar dit terzijde.
We wandelen langs schilderijen, cartoons en animatiefilms. Over de animatiefilms zijn wereldwijd al heel wat artikelen geschreven. Overtoom: ,,Je ziet dat Gerrit van Dijk alles uitprobeert. Hij heeft de meest rare ideeën. Op een gegeven moment gaat-ie met 8 millimeter-film aan de slag. En dan gaat-ie animaties maken. Hij wil dan alles zélf uitvinden. Daarom zijn ze ook zo mooi. Omdat met dat uitvinden hele persoonlijke films ontstaan. Zoals die film over de geboorte van zijn dochter Janneke.”
De enorme wand met cartoons die Van Dijk voor Haarlems Dagblad maakte is indrukwekkend. Ze werden in de loop der jaren op verschillende pagina’s gepubliceerd, en belandden uiteindelijk op de pagina Het Gesprek van de Dag. Van Dijk stuurde ze op in enveloppen, vormgegeven als mail-art, waarna de toenmalige – als eindredacteur werkzame – Bies van Ede de exemplaren zorgvuldig bewaarde. Leuk om illustere types die in de jaren tachtig van de vorige eeuw in Haarlem figureerden – zoals de sigaartjes rokende, populaire burgemeester Elisabeth Schmitz, raadslid en wethouder Loekie ‘Te veel vrouw’ van Balen, hoofdredacteur Jan Geert Majoor van de oudste krant van Nederland en de rechtlijnige bisschop Henny Bomers vereeuwigd te zien door Gerrit van Dijk. Dat sommigen destijds vonden dat hij ‘niet goed genoeg’ zou kunnen tekenen om wekelijks in de krant te verschijnen, is achteraf gezien toch een tikje neerbuigend. Van Dijk’s tekenstijl paste eigenlijk perfect bij wat het moest zijn: een dwarse blik op het politieke circus en de maatschappelijke ontwikkelingen. ,,Die cartoons hebben in de periode zeer regelmatig geleid tot boze ingezonden brieven”, aldus Jacques Overtoom.
Duidelijk wordt tijdens de rondgang langs al dat fraai tentoongestelde werk – monnikenarbeid – dat Gerrit van Dijk iemand was die telkens discussies aanzwengelde. Hij hield niet van de creatieve uitspattingen van de Amerikaan Walt Disney en maakte dus parodieën op bestaande schilderijen, waarbij hij de afgebeelde persoon – of het nu de ‘Man met de helm’ van Rembrandt was of een zelfportret van Vincent van Gogh – steevast voorzag van Mickey Mouse-oortjes. ‘Gerrit, je kon ook wel eens doorslaan’, schrijft Jacques Overtoom in het voorwoord van het zeer aan te raden boek. Zo’n dertig bijdragende auteurs verhalen over Gerrit als filmer, tekenaar, ‘politicus’ (van de Partij tegen Obstakels voor Poppodia), acteur (bij oa. Lespleemetz en Badmutz) en conceptueel kunstenaar (o.a. het Jute-projekt). Wat vooral opvalt is de tomeloze inspiratie en humor die doorklinkt in alles wat Van Dijk creëerde. ,,Gerrit deed altijd alles op een ludieke manier”, zegt Jacques Overtoom. ,,Daarnaast maakte hij alles af wat hij begon. Hij had maar weinig slaap nodig. Neem dat matje. Dat ligt er nog steeds.”
Het ‘matje’ is het winnende idee dat Van Dijk bedacht voor een speciaal project van de Stichting Beeldende Kunst: de zogeheten ‘Lefprijs‘ (3000 gulden) van een speciaal opgerichte ‘Stichting Kunst Aktiviteiten’. Echter, de inzending van de ideeën voor de kunst in de openbare ruimte was afkomstig van iemand die zich ‘Rik Dreijtvang‘ noemde. Dagelijks kwamen er enveloppes binnen met daarin de wildste plannen. Voorbeeld: een trein tussen Haarlem en Amsterdam die zó lang is dat mensen slechts van de eerste naar de laatste coupé hoeven te wandelen, om vervolgens op de reisbestemming aan te komen. Ander voorbeeld: de Grote of St. Bavokerk van de Grote Markt steen voor steen afbreken (en nummeren) om die daarna weer op te bouwen in Schalkwijk, als toeristische attractie.
Uiteindelijk werd ‘het matje’ bekroond met de Lefprijs. Een oosters – in steentjes uitgevoerd – mozaïek (inclusief theedoek-motief) pal voor het stadhuis bij de deur die naar de kamers van B&W leidt. Zo kon iemand letterlijk ‘op het matje worden geroepen’. Een bestuurder, een ambtenaar of anderszijds. De overhandiging van de prijs leverde een hilarische fotoreportage op.
De tentoonstelling had vijf keer zo groot kunnen zijn, zegt Jacques Overtoom met een glimlach. ,,Ik heb geprobeerd om in de kop van Gerrit te kruipen. Geselecteerd waarvan ik vermoedde dat híj het ook graag zou hebben laten zien.” Hij wijst nog even snel op het idee voor ‘Dichter in de Buurt’, een idee om in bepaalde wijken in Haarlem een schoolbord met dat opschrift te plaatsen, zodat poëtische talenten hun dichtkunst kunnen etaleren. Prachtig idee dat de stadsdichter overbodig maakt.
Of veel jongeren interesse zullen tonen in ‘Gerrit van Dijk, een hommage‘ zal moeten blijken. Daarvoor zijn de uitingen (tentoonstelling, boek, film) wellicht iets te archaïsch. Deze dagen werd bekendgemaakt dat de film ‘Gerrit van Dijk – Ik tel mijn tekeningen’ van Emma Westermann in première zal gaan tijdens het Nederlands Film Festival, dat in september in Utrecht wordt gehouden.
‘Gerrit van Dijk, een hommage’ bij 37PK aan Groot Heiligland 37, Haarlem. Vanaf augustus kan de tentoonstelling door iedereen van donderdag t/m zondag tussen 13 en 17 uur bezocht worden. Tot en met 27 september. Het boek ‘Gerrit van Dijk, hommage aan een inspirerende dwarsligger‘ (prijs: 25,00 euro) is daar ook te koop.
NB Reactie Jacques Overtoom:
Ha Paul,
Niks ‘iets te archaïsch’. Leuke of goeie ideeën zijn van alle tijden en blijven, ook nu, ook voor jongeren, inspirerend.
Animatie is in het digitale tijdperk tot explosie gekomen waarbij honderden mensen werk vinden.
Die basis hiervoor is in Nederland (en daarbuiten) o.a. gelegd door Gerrit.
Hou je goed en nogmaals dank.
Groet Jacques
‘Wat wordt hier (in 37pk) nou precies geëxposeerd?’ vraag ik me na bezoek aan de expo, maar ook na het lezen van jullie Spaarnestroom af, ‘kunst’ of ‘bravour’? En heeft het een wel met het ander te maken?
ps. Prachtig vormgegeven expositie overigens, Jacques Overtoom, een kunstwerk op zich.