Acht kunstenaars die elk vanuit het eigen perspectief op zoek zijn gegaan naar de essentie en veelzijdigheid van het Brutalisme in de architectuur. Onder de titel ‘GROFWEG BRUUT’ exposeren Jessica Assmann-Zwaanswijk, George Anderson, Charles Bruijn, Bethany de Forest, Hugo Loning, Ronald Ruseler, Alexander van Zanten en Piet Zwaanswijk in de fraaie tentoonstellingsruimten van het provinciehuis aan de Dreef in Haarlem.
door Paul Lips
beeld omslag: ‘Boston City Hall’, Jessica Assmann-Zwaanswijk
De stroming Brutalisme in de architectuur mag zich op stijgende belangstelling verheugen. Het draait vaak om gebouwen die zijn opgetrokken uit gewapend, onafgewerkt beton, hoekig en repetitief. Als bouwmateriaal relatief goedkoop. Op Facebook bestaat een speciale pagina ‘The Brutalism Appreciation Society‘ waar allerlei afbeeldingen van brutalistische gebouwen worden gedeeld en discussies worden gevoerd. In Haarlem is het beeldend kunstenaar Jessica Assmann- Zwaanswijk die brutalistische gebouwen in haar werk terug laat komen: bestaande of inmiddels gesloopte.
Het is dan ook niet onlogisch dat conservator Simone Memel van Paviljoen Welgelegen de keuze voor de samenstelling van deze tentoonstelling liet uitvoeren door Jessica Assmann-Zwaanswijk. “Een mooie groep kunstenaars, waarbij Jessica voor de samenstelling haar eigen gevoel heeft gevolgd”, legt Simone uit. “En dat is ook goed, die eigengereidheid.” De opening in april door Bruut-expert Martjan Kuit was een groot succes. De tentoonstellingsruimten puilden uit met belangstellenden. Tot en met 5 juli is de expositie in het paviljoen te zien. Daar kun je ook de fraai verzorgde catalogus scoren, een prima boekwerkje waarin uitleg wordt gegeven over de betekenis van het Brutalisme en de invloed op de kunsten. Je kunt bij het informatietafeltje ook even het vuistdikke boek ‘BRUUT, atlas van het Brutalisme in Nederland‘ inzien.
‘Utah Beach’ (detail), Ronald Ruseler
Bij binnenkomst in de gang zijn daar direct een aantal werken van Ronald Ruseler met titels als ‘Fortified Area‘, ‘Utah Beach‘ of ‘Necropolis‘. Het zijn bijna-abstracte werken in gemengde techniek, met verf, papier en karton. Soms puur met olieverf op paneel of potlood op papier. Fraai van compositie tegen blauwe luchten, waarbij de bunkerachtige bouwwerken licht onheilspellend doen denken aan tijden waarin vrede niet vanzelfsprekend was. Ruseler maakte ze in de jaren zeventig toen hij zich liet inspireren door (en afreisde naar) bunkers bij de stranden van Normandië. Voor de razende reporter zijn het verrassende, vakkundig vervaardigde werken.
Jessica Assmann-Zwaanswijk toont schilderijen in haar brutalistische stijl. Verbeeldingen van gebouwen op internationale plekken. Zoals de St. Agnes Kirche in Berlijn (acryl op doek) of de Trellick Tower in Londen, strak geschilderd in een prachtige stijl die we niet zo vaak zien in het Haarlemse. Mooi zijn ook haar ‘Boston City Hall‘ of ‘Hotel de Ville, Agadir‘ (Marokko) waar ze elk een detail van heeft geschilderd.
Apart van vorm is het ‘Stone flower monument’, dat te vinden is in Jasenovac, Kroatië. Het werd vervaardigd in 1966 door Bogdan Bogdanović en is een herdenkingsmonument voor de slachtoffers (Serviërs, Joden, Roma) in het naburige concentratiekamp tijdens de Tweede Wereldoorlog.
‘Le Corbusier en zijn Modulator’, Piet Zwaanswijk
Dat Piet Zwaanswijk (híj was het die Jessica Assmann-Zwaanswijk liet kennismaken met deze architectuurstroming) een alleskunner is bewijst hij keer op keer. Neem het schilderij ‘Maquette‘, dat een ontwerp voor een brutalistisch gebouw zou kunnen zijn, maar waarin Zwaanswijk tevens zaagsel verwerkte.
Daarnaast staat een assemblage op draaischijf genaamd ‘Wohngemeinschaft Löwenbrau‘. Het is een wonderlijk bouwsel waarin veel spiegeltjes zijn verwerkt. Zelfs ook twee zwembaden. Als het ware drie woontorens naast elkaar met onder de middelste een losstaand huisje, wellicht de ‘portierswoning’. Een brutalistisch complex als woongemeenschap met als naam die van een bierbrouwerij, hoe verzin je het.
Verderop hangt een groot doek met als titel ‘Le Corbusier en zijn Modulator‘. Dat wordt dus even googelen op internet. ‘De modulor is de door de Frans-Zwitserse architect Le Corbusier in 1948 voorgestelde antropometrische schaal van architectonische proporties.
Wikipedia: …’Het doel van de modulor is een wiskundige benadering van de menselijke maat mogelijk te maken waarmee gebouwen afgestemd worden op de maten van een mens. Met het abstraheren van het menselijk lichaam trad Le Corbusier in de voetsporen van Vitruvius, die al eerder een dergelijke abstractie had gemaakt: de Vitruviusmens. Le Corbusier ging wel uit van de maten van de moderne mens; in de eerste opzet ging hij uit van een standaardlengte van 1,75 m, latere implementaties hadden het over 1,83 m’…
Naast het schilderij hangt eenzelfde soort uitleg door Piet Zwaanswijk himself. ‘Pas de gulden snede toe, verwerk die verhoudingen in een gebouw en je hebt blije bewoners’, schrijft Zwaanswijk. En dat is natuurlijk een wel héél simpele voorstelling van zaken. Want Piet Zwaanswijk zelf alleen al is bijna twee meter lang.
Le Corbusier paste dit principe voor het eerst toe op het gebouw Unité d’Habitation (1947-1952) bij Marseille. Een betonnen flatcomplex op pilaren – van twaalf verdiepingen met binnen gelegen winkelstraten en gezellig dakterras met speeltuin en mogelijkheid om te zonnen. Het is een fascinerend gebouw. Zwaanswijk: ’tegenwoordig is de op de modulator gebaseerde plafondhoogte van 2.27 meter claustrofobisch laag’. Daar moet je dus niet aan denken.
‘Michaël – Nagasaki’ (detail), Charles Bruijn
Op de wand aan de overzijde vinden we enkele werken van Charles Bruijn. Het zijn samengestelde collages in mixed media met titels als ‘Catharina – Tokyo‘, ‘Judith – Dresden‘ en ‘Michaël – Nagasaki‘. Hoewel de beelden keurig zijn gerangschikt, levert het totaalbeeld een chaos op die lijkt te waarschuwen voor het gebruik van atoomenergie- en bommen. Deze kunstwerken zijn niet per definitie brutalistisch, maar meer associërend op het fenomeen. Het verschijnsel ‘atoomaanval’ zou je per definitie ‘bruut’ kunnen noemen.
Still uit ‘Citadel of Solitude’, Hugo Loning
Hugo Loning werkte een half jaar aan een videoinstallatie onder de noemer ‘Citadel of Solitude‘. De kijker ziet beelden van een min of meer brutalistische omgeving, afgewisseld met impressies van een ruimte waar kennelijk iemand in woont, maar waarin geen fysieke personages te zien zijn. Wel te zien: leunstoel: schemerlanp, televisie, koffiezetapparaat, afgewisseld met beelden uit de brutalistische architectuur. Ondertussen declameert ‘Maikal X’ in het engels de proloog uit de bundel ‘Een seizoen in de hel‘ van Arthur Rimbaud (1854-1891). De sfeer van de videoinstallatie is vervreemdend en dreigend. “Psychologische en emotionele implicaties van individualisering en polarisatie, in een wereld waar het welzijn bedreigd wordt door indirect gevaar, culturele verschuivingen en sociale veranderingen”, schrijft Hugo Loning in de begeleidende catalogus. Een waarschuwend signaal voor het fenomeen ‘mens’ dat zichelf steeds verder dreigt te ‘ontmenselijken’. De onheilspellende soundtrack is van Tristan Hendrikx. Jasmijn Tolk, neef Boris Loning en Marco van Bergen hielpen bij de technische realisering. Daarnaast nog een heel team van creativo’s die Loning hebben bijgestaan. Het resultaat mag er zijn.
De niet erg gevaarlijk ogende Bonnie & Clyde van Alexander van Zanten.
Bewegend beeld vinden we ook bij de absurdistische film ‘Holograms with a Heart – Bonnie and Clyde hunted on a brutalistic planet 53 years after their death‘ van Alexander van Zanten. De film is te starten door een muntje van 50 eurocents in het gleufje te deponeren. Rechts onderin liggen genoeg muntjes in een bakje. Bio-hologrammen van het bandietenkoppel bewegen zich door een brutalistische wereld. We zien ze zelfs op de bus stappen bij een brutalistisch busstation (ontworpen door Bethany de Forest). Maar wat de twee niet erg gevaarlijk ogende bandieten nu precies te zoeken hebben in het futuristische tijdsgewricht blijft wat onduidelijk. Ze dragen geen machinegeweren of revolvers. Banken om te beroven komen niet in beeld, waarmee hun hele ‘bestaanszekerheid’ op losse schroeven is komen te staan.
‘Bus Stop’, Bethany de Forest
In dezelfde ruimte zien we achter glas een brutalistische maquette van Bethany de Forest. Het oogt als een soortement parkeergarage met allerlei ruimtes en trappen. Geen plek waar je graag zou vertoeven.
Op een zogeheten ‘diorama photograph’ zien we dezefde maquette (‘Flock of Brutal‘), maar dan bevolkt door meeuwen. Het zou een toekomstbeeld kunnen zijn: de mens uit zijn eigen habitat verjaagd door de zeemeeuw. En maar triomfantelijk krijsen die beesten.
In de verduisterde ruimte staat een mooi object van George Anderson: ‘Song of ruin. A brutalized bird’s apocalypse‘. Het is een installatie, bestaande uit een vogelkooi met wat klimop en binnenin een brutalistisch gesteente als gevangen vogel. Er klinkt zelfs getjilp. “Ondanks de robuuste uitstraling van betonnen constructies blijken ze verrassend kwetsbaar te zijn”, schrijft George Anderson in de catalogus: in werkelijkheid bijzonder vergankelijk. Net als het object in de kooi is het Brutalisme als fenomeen ‘een dans tussen kracht en fragiliteit’, is de gedachte van George Anderson.
Dreefexpositie ‘GROFWEG BRUUT’, te zien op werkdagen tussen 9.00 en 17.00 uur in het Provinciehuis, Dreef 3, Haarlem. Tot en met vrijdag 5 juli 2024.
Update 9-4: Grofweg Bruut: nieuwe expositie in Paviljoen Welgelegen – Provincie Noord-Holland
werken van Piet Zwaanswijk
Mooi artikel Paul ! Dank je wel
👍